بخش های یک شرکت را می‌توان به عنوان مرکز سود،مرکز سرمایه گذاری و یا مرکز هزینه در نظر گرفت.
مرکز سود
مرکز توان بخشی از شرکت است که هم در آمد و هم هزینه دارد. خطوط تولید محصول،مناطق فروش،بازارهای فروش،نقشه های فروش در هر یک از بازارهای فروش مثال هایی از مرکز سود هستند.حتی یک نفر فروشنده ممکن است به عنوان یک مرکز سود در شرکت در نظر گرفته شود.
مراکز سود،در درجه اول،بر مبنای میزان سودآوری ارزیابی می‌شوند.از این رو صورت سود و زیان برای هر بخش تهیه می‌شود به طوری که درآمدها و هزینه‌های بخش را نشان می‌دهند. سپس درآمدها و هزینه‌های هر بخش،با ارقام بودجه شده،با عملکرد بخش در گذشته و یا سایر مراکز سود مقایسه می‌شود. برای مثال در سوپرمارکت‌ها هر نوع کالا را به عنوان یک مرکز سود در نظر می‌گیرند. سوپر مارکت ها با محدودیت فضای قفسه مواجه هستند،لذا ممکن است بعضی از کالاهای سودآور را نیز هست کرده،کارهای سودآورتری را جایگزین آن کنند.
مرکز سرمایه گذاری
بعضی از مراکز سود،مرکز سرمایه گذاری نیز تلقی می‌شوند. هر مرکز سرمایه گذاری یک مرکز سود است که بهای دارایی های مورد استفاده در عملیات آن مرکز را به طور عینی می توان اندازه گرفت.
عملکرد یک مرکز سرمایه گذاری را می توان با استفاده از نرخ بازده سرمایه گذاری ارزیابی کرد. متداول ترین نرخ بازده سرمایه گذاری،بازده دارایی ها است که در آن سود عملیاتی یک بخش بر حسب درصدی از داروهای مورد استفاده در عملیات آن بخش بیان می گردد.
همه مراکز سود را نمی‌توان به عنوان مرکز سرمایه گذاری در نظر گرفت. برای مثال اگر یک مرکز سود با سایر بخش‌ها به طور مشترک از امکانات استفاده کنند،در این صورت ممکن است مبلغ سرمایه گذاری شده در مرکز را نتوان تعیین کرد.بنابراین مراکز فعالیتی که در امکانات مشترک سهیم هستند معمولاً بر مبنای سودآوری ارزیابی می‌شوند. اما این سودآوری بر حسب بازده سرمایه‌گذاری بیان نمی‌شود.برای تشریح تفاوت بین مراکز سرمایه گذاری و سایر مراکز سود،یک هتل از زنجیره ی هتلها و تریای آن را در نظر بگیرید. هتل و تریا هر دو مرکز سود هستند. اما هتل مرکز سرمایه گذاری نیز می باشد زیرا مدیریت به راحتی می توانند دارایی های مورد استفاده هتل را شناسایی کند. از طرف دیگر،دارایی های مورد استفاده تریا با همان درجه عینیت تقابل تعیین نیست. برای مثال،تریا قطعه کوچک از زمین و ساختمان هتل را استفاده می‌کند. هرگونه تسهیم داراییها بین بخش‌های هتل (تریا،رستوران،اطاق میهمان و...) تا حد زیادی اختیاری خواهد بود. بنابراین،تریابه عنوان یک مرکز سودآوری می باشد و نه مرکز سرمایه گذاری.
مرکز هزینه
هر مرکز هزینه بخشی از شرکت است که به وقت محتمل هزینه می شود و مستقیماً درآمد تولید نمی‌کند. دوایر تولیدی یک شرکت مثال هایی از مرکز هزینه هستند. دوایر خدماتی مثل حسابداری ،اداری، تعمیرات و... نیز مثال هایی از مرکز هزینه هستند.دوایر خدماتی به سایر بخش‌های شرکت خدمت ارائه می دهند،اما ما مستقیما محصول یا خدمت را به مشتریان عرضه نمی کنند.
مراکز هزینه ،در درجه اول،۱-توانایی کنترل هزینه ها ۲-کمیت و کیفیت خدماتی که به شرکت ارائه می‌کنند،ارزیابی می شوند. از آنجایی که مراکز هزینه مستقیما درآمد تولید نمی‌کنند،صورت سود و زیان برای این مراکز تهیه نمی‌شود. اما سیستم حسابداری باید هزینه‌های انجام شده توسط این مرکز هزینه را به طور جداگانه نگهداری نمایند.
در بعضی موارد،هزینه ها مبنای عینی برای ارزیابی عملکرد مرکز هزینه فراهم می کنند. برای مثال،دوایر تولیدی،در درجه اول،بر اساس هزینه های یک واحد محصول ارزیابی می شوند. اما در بسیاری از مراکز هزینه،معیارهای غیر مالی برای ارزیابی عملکرد یک بخش بسیار با اهمیت تر است. مثلا برای ارزیابی عملکرد بخش تعمیرات و نگهداری،خوب یا بد نگهداری کردن از دارایی های عملیاتی شرکت معیار بسیار مهمی است. ارزیابی عملکرد دایره حسابداری حتی ذهنی تر می باشد. مدیریت بایستی هزینه های دوایر را با ارزش خدمات ارائه شده به شرکت مقایسه کند.
این خدمات تنها شامل رعایت اصول گزارشگری مالی شرکت است،بلکه فراهم کردن اطلاعات مورد نیاز مدیر برای اداره امور شرکت را نیز شامل می شود.
برگرفته از کتاب اصول حسابداری نوشته مهدی مرادزاده